Bạn đã bao giờ nhìn chằm chằm vào một bức tranh và tự hỏi: “Ai đã vẽ nó vậy?” — để rồi phát hiện ra rằng, không phải ai, mà là cái gì?

Khoảnh khắc ngạc nhiên đó đang ngày càng trở nên phổ biến. Không chỉ vì trí tuệ nhân tạo (AI) giờ đây có thể vẽ, tô, và thiết kế, mà còn vì nó đang làm điều đó rất tốt.

Tốt đến mức có thể trưng bày trong phòng triển lãm, thậm chí bán ra với giá hàng chục nghìn đô la. Và điều đó đang buộc cả thế giới nghệ thuật phải đặt ra những câu hỏi đầy khó xử.

Sự Trỗi Dậy Của Những “Người Sáng Tạo Ảo”

Năm 2018, một bức chân dung do AI tạo ra mang tên “Edmond de Belamy” đã được bán đấu giá tại Christie’s với giá hơn 400.000 USD. Tác phẩm được tạo nên bởi Obvious Collective, một nhóm ba nghệ sĩ sử dụng thuật toán máy học được huấn luyện từ hàng nghìn bức chân dung cổ điển. Đây không còn là một trò đùa công nghệ mà là một cột mốc lịch sử.

Tiếp đó là Claire Silver, một nghệ sĩ ẩn danh chuyên hợp tác cùng AI để tạo ra những tác phẩm kỹ thuật số đẹp ma mị bằng các công cụ như Midjourney và GANs (Generative Adversarial Networks). Tác phẩm của cô đã được trưng bày tại các sự kiện danh giá như Art Basel và được nhiều nhà sưu tập lớn mua lại. Claire không xem AI là mối đe dọa thay thế nghệ sĩ, mà là một loại “cọ vẽ mới” — một người đồng sáng tạo, mở ra cánh cửa thay vì đóng lại.

Vấn đề không chỉ còn là cách nghệ thuật được tạo ra mà là ai (hoặc cái gì) xứng đáng được gọi là “nghệ sĩ”.

Phản Ứng Của Các Phòng Trưng Bày

Giới nghệ thuật truyền thống hiện chia làm hai phe. Một số đón nhận xu hướng, xem đây là cơ hội mới. Họ tổ chức các triển lãm dành riêng cho AI, mời nhà sưu tập đến khám phá thể loại nghệ thuật đương đại này. Họ hiểu rằng sự tò mò tạo ra doanh thu, và rằng AI art thường thu hút thế hệ trẻ am hiểu công nghệ — những người vốn ít khi bước chân vào phòng tranh.

Nhưng cũng có những phòng trưng bày thận trọng hơn. Câu hỏi khiến họ trăn trở là: Một tác phẩm không do con người tạo ra liệu có thể chứa đựng cảm xúc thật không? Một bức tranh sinh ra từ thuật toán có thể gợi nên ý nghĩa sâu sắc như nét cọ của bàn tay người nghệ sĩ?

Ngoài ra, còn một rắc rối khác mang tính thực tế hơn: làm sao xác thực một tác phẩm do AI tạo ra? Ai là “người sáng tạo”? Và làm sao chứng minh nguồn gốc khi “tác giả” là một thuật toán học từ hàng nghìn tác phẩm khác?

Để xử lý, một số phòng tranh ghi nhận cả người và AI là đồng tác giả, số khác lại bán kèm NFT chứng nhận quyền sở hữu kỹ thuật số. Dù còn lộn xộn, nhưng đó là sự thay đổi thật sự — những bức tường phòng triển lãm đang biến đổi, từng dòng lệnh một.

Mọi Người Có Thực Sự Sưu Tầm Nghệ Thuật AI Không?

Bất ngờ là — họ đã làm rồi. Không chỉ là giới công nghệ. Nhiều nhà sưu tập truyền thống đang chi tiền thật cho nghệ thuật AI, xem nó vừa là một trào lưu văn hóa, vừa là khoản đầu tư mang tính tương lai. Nghệ thuật AI mang đến điều gì đó mới mẻ: nó sinh ra từ dữ liệu, được định hình bằng logic máy móc, nhưng vẫn có bàn tay con người định hướng — một sự kết hợp lạ lùng nhưng đầy cuốn hút.

Ngoài ra, còn có yếu tố tò mò: sở hữu một tác phẩm do AI tạo ra giống như nắm giữ một phần của tương lai. Với nhiều người, điều đó thật khó cưỡng lại. Tuy nhiên, tranh luận vẫn chưa dừng lại. Với mỗi người xem AI là công cụ sáng tạo, lại có người khác xem nó là mối đe dọa cho cảm xúc con người. Một nhà sưu tập từng từ chối mua tranh AI chỉ vì họ muốn “cảm nhận bàn tay thật của nghệ sĩ” trong từng nét vẽ. Và có lẽ, cảm xúc đó sẽ còn tồn tại rất lâu.

Bài Toán Đạo Đức Và Bản Quyền

Đây chính là phần khó nhất. Phần lớn nghệ thuật AI được “huấn luyện” bằng các bộ dữ liệu khổng lồ, chứa hàng triệu hình ảnh được thu thập trên Internet. Trong đó có vô số tác phẩm được bảo hộ bản quyền, được tạo ra bởi các nghệ sĩ không hề cho phép sử dụng vào mục đích huấn luyện máy học.

Và câu hỏi lớn đặt ra là: Nghệ thuật AI có phải được xây dựng trên “lao động bị đánh cắp”?

Một số nền tảng hiện đã cho phép nghệ sĩ “từ chối” (opt out) việc bị đưa vào tập dữ liệu huấn luyện, nhưng việc thực thi vẫn rất hạn chế. Pháp luật thì đang tụt lại phía sau. Ở hầu hết các quốc gia, luật bản quyền chưa xác định rõ ai là chủ sở hữu của tác phẩm do AI tạo ra là lập trình viên, người dùng, hay chính AI? Claire Silver chọn cách minh bạch: cô công khai quá trình sáng tác, chia sẻ công cụ mình dùng và xem tác phẩm là cuộc đối thoại giữa cô và thuật toán.

Nhưng không phải ai cũng làm vậy — tạo nên một bầu không khí đầy nghi ngờ, nơi niềm tin và sự minh bạch trở thành điều xa xỉ. Cho đến khi pháp luật theo kịp công nghệ, nghệ sĩ và nhà sưu tập vẫn phải sống trong vùng “xám” đầy rủi ro.

Vậy Điều Này Có Ý Nghĩa Gì Với Bạn?

Dù bạn là nghệ sĩ, nhà sưu tập, hay chỉ là người yêu nghệ thuật, sự thay đổi này đều quan trọng. AI không thay thế sáng tạo của con người — nó đang mở rộng khái niệm sáng tạo. Nó làm mờ ranh giới giữa nghệ sĩ và kỹ sư, giữa cây cọ và thuật toán. Và dù bạn có sẵn sàng hay không, ranh giới đó sẽ không bao giờ trở lại như trước nữa.

Hãy thử làm điều này:

Hãy tò mò. Đến xem một triển lãm nghệ thuật AI.

Dùng thử công cụ chuyển văn bản thành hình ảnh. Bạn không cần phải yêu thích nó ngay — nhưng khi nhìn tận mắt, bạn sẽ thay đổi cách mình nghĩ.

Hãy đặt câu hỏi.

Khi mua hoặc thưởng thức nghệ thuật AI, hãy tìm hiểu quy trình. Ai làm? Làm thế nào? Dùng công cụ gì? Sự minh bạch giờ quan trọng hơn bao giờ hết.

Hãy ủng hộ những người sáng tạo có đạo đức.

Ưu tiên nghệ sĩ và nền tảng tôn trọng bản quyền, ghi nhận công lao người khác. Lựa chọn của bạn chính là cách bạn định hình thị trường.

Và hãy buông bỏ một chút định kiến.

Nghệ thuật luôn phát triển cùng công nghệ — từ sơn dầu, nhiếp ảnh, cho đến Photoshop. Có lẽ AI chỉ là chất liệu tiếp theo, chứ không phải dấu chấm hết cho ý nghĩa sáng tạo.

Lần tới khi bạn bắt gặp một bức chân dung kỹ thuật số tuyệt đẹp hay một phong cảnh siêu thực khiến bạn dừng lại ngắm nhìn — đừng vội hỏi “Có phải con người tạo ra không?” Hãy thử hỏi “Tại sao nó khiến tôi xúc động?” Vì có lẽ, câu trả lời đó mới là điều thật sự quan trọng.