Sông Hoàng Hà, thường được gọi là Mẹ Thiên Nhiên của Trung Hoa, vừa là cái nôi của nền văn minh cổ đại, vừa là một thế lực hủy diệt khắc nghiệt.
Suốt hàng thế kỷ, dòng sông này đã nuôi dưỡng những xã hội sơ khai bằng lớp phù sa màu mỡ, nhưng cũng mang đến tai ương với những trận lũ lụt kinh hoàng và những lần đổi dòng bất ngờ.
1. Dòng sông dài thứ năm — từ cuồng nộ đến cạn kiệt
Sông Hoàng Hà, con sông dài thứ hai của Trung Quốc và đứng thứ sáu thế giới, thống trị khu vực khô cằn phía Bắc. Dù trải dài 5.464 km (3.398 dặm), lượng nước xả ra lại xếp thấp, thậm chí ngoài top 100 thế giới. Khác với hầu hết các dòng sông lớn, lưu lượng nước của Hoàng Hà giảm dần khi chảy xuống hạ lưu, từ một dòng thác xiết trở thành một dòng chảy đục ngầu, nhỏ giọt.
2. Cái Nôi của Nền Văn Minh Trung Hoa
Được tôn vinh là Mẹ Thiên Nhiên và Cái Nôi của Nền Văn Minh Trung Hoa, sông Hoàng Hà từ lâu đã là trung tâm của các xã hội sơ khai tại Trung Quốc. Bằng chứng khảo cổ cho thấy lưu vực hạ lưu Hoàng Hà chính là nơi hình thành những nền văn minh sớm nhất. Các cộng đồng cổ đại từng phát triển mạnh quanh Chu Khẩu Điếm (gần Bắc Kinh) và Tam Môn Hiệp (dọc theo sông Hoàng Hà).
Chính tại đây, quanh khu vực Trịnh Châu, những triều đại sớm nhất—nhà Hạ (2100–1600 TCN) và nhà Thương (1600–1046 TCN)—bắt đầu phát triển rực rỡ, với kinh đô đặt tại Lạc Dương và Ân Khư tương ứng. Thành phố Tây An, nằm ở vị trí chiến lược trên sông Vị, một nhánh của sông Hoàng Hà, từng là kinh đô của nhiều triều đại lớn, từ nhà Tần (221–206 TCN) đến nhà Đường (618–907). Suốt hơn 3.000 năm, lưu vực Hoàng Hà là trung tâm chính trị, kinh tế và văn hóa của Trung Quốc.
3. Con sông đục nhất thế giới
Sông Hoàng Hà được đặt tên theo màu vàng đặc trưng của nó, với dòng nước đục ngầu do chứa lượng phù sa khổng lồ. Mỗi năm, dòng sông vận chuyển 1,6 tỷ tấn đất hoàng thổ từ cao nguyên Hoàng Thổ, khiến nó trở thành dòng sông có lượng phù sa nhiều nhất thế giới. Lớp bùn dày đặc lắng đọng không ngừng đã mang về cho Hoàng Hà một cái tên khác: Zhuohe hay Sông Đục.
4. thác nước màu vàng lớn nhất thế giới — thác Hukou
Thác Hukou, nằm ở trung lưu sông Hoàng Hà, là thác nước màu vàng lớn nhất thế giới. Đây cũng là thác nước lớn thứ hai ở Trung Quốc, chỉ sau thác Hoàng Quả Thụ. Được đặt tên là Hukou (nghĩa là Miệng Ấm) do lòng sông có hình dáng như một chiếc ấm trà, thác nước này đổ xuống từ độ cao 15 mét, mở rộng bề ngang từ 0–50 mét tùy theo mùa, tạo nên một cảnh tượng hùng vĩ đầy ấn tượng.
5. Tàu thuyền đi trên không — dòng sông thách thức quy luật tự nhiên
Không giống như hầu hết các dòng sông khác, sông Hoàng Hà đi ngược quy luật tự nhiên khi chảy cao hơn mặt đất xung quanh. Qua hàng thế kỷ, lượng phù sa tích tụ dọc hai bên bờ ngày càng dày, cùng với những lần đắp đê liên tục, đã nâng lòng sông lên đến 10 mét (33 feet)** so với các thành phố và cánh đồng lân cận. Hiện tượng kỳ lạ này đã mang về cho Hoàng Hà biệt danh “Dòng Sông Treo”, và đây cũng là dòng sông duy nhất trên thế giới mà tàu thuyền có thể lướt đi trên không trung.
6. "Nỗi buồn trung hoa" — con sông của sự hủy diệt
Sông Hoàng Hà từ lâu đã mang biệt danh “Nỗi Buồn của Trung Hoa” bởi những trận lũ lụt khủng khiếp và dai dẳng. Lượng phù sa tích tụ liên tục khiến lòng sông ngày càng dâng cao, dễ dàng tràn bờ và gây ra những trận lũ lụt thảm khốc. Từ năm 602 TCN đến 1946, dòng sông đã gây lũ lụt tới 1.593 lần, cướp đi sinh mạng của hàng triệu người do chết đuối, bệnh tật và nạn đói.
7. Hơn 20 lần đổi dòng — từ Thiên Tân đến Thượng Hải
Trong suốt chiều dài lịch sử, sông Hoàng Hà đã thay đổi dòng chảy một cách dữ dội hơn 20 lần. Ban đầu, nó đổ ra biển Bột Hải gần Thiên Tân và Bắc Kinh, nhưng trong 1.000 năm qua, cửa sông đã dịch chuyển 200 km về phía Nam, tạo ra những thay đổi địa lý sâu rộng và ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống của hàng triệu người.
Thậm chí, đôi khi sông Hoàng Hà còn hợp lưu vào các nhánh của sông Dương Tử, như vào năm 1947, khi nó chảy ra biển Hoa Đông gần Thượng Hải cách cửa sông hiện tại 600 km về phía Nam. Những biến động mạnh mẽ này thường kéo theo sự tàn phá trên diện rộng, bởi trung bình mỗi thế kỷ, Hoàng Hà lại đổi dòng một lần, gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho con người và môi trường.
8. Khô cạn hàng năm từ năm 1972
Hạ lưu sông Hoàng Hà lần đầu tiên khô cạn hoàn toàn vào năm 1972, do lượng mưa giảm sút ở khu vực lưu vực sông và nhu cầu tưới tiêu, sử dụng nước ngày càng tăng. Kể từ đó, dòng sông gần như không thể chảy đến cửa biển trong hầu hết các năm. Tình trạng này gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến hơn 140 triệu người và làm suy giảm khoảng 74.000 km² đất canh tác, đe dọa nghiêm trọng đến nguồn nước và an ninh lương thực trong khu vực.
9. Hàng tỷ đô la đầu tư vào kiểm soát lũ lụt
Để kiểm soát dòng chảy khó lường và bảo vệ các khu vực lân cận khỏi thảm họa lũ lụt, Trung Quốc đã đầu tư mạnh mẽ vào hệ thống hạ tầng kiểm soát lũ, bao gồm:
Củng cố đê điều và nạo vét lòng sông:
Xây dựng các đê điều cao hơn, vững chắc hơn, kết hợp với nạo vét lòng sông giúp ngăn chặn nước lũ tràn bờ và bảo vệ đất đai.
Các dự án bảo tồn nước:
Hệ thống hồ chứa và đập lớn, như hồ chứa Tam Môn Hiệp và đập đa chức năng Tiểu Lãng Để, đóng vai trò quan trọng trong điều tiết dòng chảy, trữ nước vào mùa mưa và kiểm soát lượng phù sa đổ xuống hạ lưu.
Ngăn chặn xói mòn đất:
Trung Quốc đã triển khai chương trình trồng rừng quy mô lớn trên lưu vực sông nhằm giảm xói mòn, hạn chế lượng bùn đất chảy vào sông, từ đó cải thiện chất lượng nước và kiểm soát dòng chảy.
Xây dựng đập trên các nhánh sông:
Hệ thống đập trên các phụ lưu của Hoàng Hà giúp điều chỉnh lưu lượng nước, phân phối nước hợp lý hơn và giảm nguy cơ lũ lụt, góp phần ổn định hệ sinh thái trong khu vực.
